علی خان نایب السلطنه
از خوانندگان درجه اول و بنام عهد مظفری بود که به مناسبت حضور در دستگاه نایب السلطنه به این عنوان مشهور شد . از آن جا که ماه های رمضان در منزل عضد الملک مناجات می کرد به او علی خان عضد الملکی هم می گفتند .
علی خان صدای شش دانگ و رسا و پر طنین و تحریر داشت و به قدری حنجره اش قوی بود که به او علی خان حنجره دریده هم می گفتند . علی در خوانندگی از محضر جناب قزوینی بیشتر از آقاجان ساوه ای استفاده کرده بود . دستگاه های موسیقی را کاملا می شناخت . نی هم می نواخت و از شاگردان صفدر خان ، استاد و نوازنده نی بود و در نواختن ضرب هم مهارت داشت و به طوری که نقل می کنند قدرت و مهارت او در خوانندگی بی نظیر بود . سید حسین طاهر زاده می گفت تنوع تحریر علی خان را کسی نداشت . زندگی خود را از راه خوانندگی اداره می کرد . علی خان بیش از 80 سال عمر کرد و اندکی پس از انقراض سلسه قاجاریه در گذشت . از او صفحاتی باقی است . فرزندان علی خان یکی به نام حاجی خان و دیگری اصغر تجلی هر دو از هنر پدر بهره داشته و خوانندگی می کردند . اصغر خان از خوانندگان بسیار خوب بود . سلیمان امی قاسمی می گوید که در خوانندگی از پدر چیزی کم نداشت و در جوانی در گذشت . ( مآخذ صفحه 644 جلد 2 حسن مشحون / تاریخ موسیقی ایران )
روح الله خالقی در صفحه 372 جلد اول سرگذشت موسیقی ایرانی از وی چنین می نویسد :
علی خان معرف به نایب السلطنه که او را علی خان عضد الملکی یا علی خان حنجره دریده هم می گویند وسعت صدایش زیاد بود و از بم تا زیر پر طنین و خوب می خواند به دستگاه های موسیقی کاملا احاطه داشت . می گویند آقا حسینقلی بسیار به او احترام می گذاشت و او را استاد کامل می دانست در میان خوانندگان گذشته تنوع تحریرش از همه بیشتر بود آهنگ های ضربی می خواند و در آواز ضربی خواندن خوش سلیقه بود . کمی نی می زد ولی سواد شعری نداشت ، چند صفحه از او باقیست . فرزندش موسوم به اضغر تجلی نیز خوش آواز بود . روح اله خالقی سه تن را استاد آواز دانسته که به سبک تغزیه و فرم روحانی می خواندند ، شیخ محمود قرانه ، سید عبدالرحیم اصفهانی ، علی خان نایب السلطنه .
امیری فیروزکوهی در مقاله *خاطره شبی در خدمت استاد * چنگ سال اول شماره 4 – 1325 تهران می نویسد : * یک کمپانی انگلیسی در لندن از معروف ترین خوانندگان و نوازندگان آن عهد دعوت کرد . ایشان را به وسیله تراموی و کشتی به مقصد برده و باز گرداند . بیشتر این خوانندگان از تغزیه خوانان از حواشی دستگاه اشراف و منسوب به آنان بودند * در بخش دیگر می نویسد : * علی خان نایب السلطنه در خئانندگی سبک خراسانی قدیم و افغانی ، نوایی درشت و بلند و تحریراتی عجیب منحصر داشت . *
خانم ارفع اطرایی نوازنده سنتور در کتاب فرهنگ موسیقی ایرانی در مورد وی چنین می نویسد : * علی خان معروف به نایب السلطنه نوازنده نی و در دوره ی ناصری آواز خوانی بنام بوده است * دکتر ساسان سپنتا در کتاب تحول ضبط موسیقی چنین می نویسد : * اجراهایی از نوازندگان و خوانندگان دوره ی قاجاریه نمودار سبک و مختصات آثار آنها می باشد که صفحات 5/17 سانتیمتری یک رو از شماره 10063 آغاز می شود و عنوان آن صفحه این است تصنیف * هر دم خواهم زنم * با رنگ دست اعتضادیه که زمانی علی خان نایب السلطنه در این دسته می خواند . در همان صفحه دسته اعتضادیه را این طور معرفی می کند . احتمالا نسبت موزیک اعتضادیه به نام اعتضادیه السلطنه پسر مظفرالدین شاه بود و سر پرست دسته موزیک او محمودخان بوده است . *
دکتر رجایی در * گنج سوخته * می نویسد : * علی خان نایب السلطنه ، وی از خوانندگان بزگ ولی گمنام دوره ی ناصری به شمار می رود . علی خان درویش مسلک بود و بی ریا و بهرمند از صدایی مطبوع و خوش آهنگ که همین خصوصیات موجب گردید وقتی که از زادگاهش سیستان به تهران آمد در محافل سرشناسان آن زمان حضور یافته و از اعتباری خاص برخوردار شود . صدای خوش علی خان او را به دربار ناصری کشانید و پس از آن در دستگاه نایب السلطنه کامران میرزا که میل و رغبت خاصی به موسیقی به خصوص به خوانندگان داشت مقام و منزلی به دست آورد . علی خان در مصاف با رقبای خود در مجلس کامران میرزا هر دستگاهی را که آنان می خواندند عالی تر و بهتر و به قولی مایه ی بالادست آنها می خواند که به واسطه ی چنین استعداد درخشانی مورد توجه واقع شد . چنان که همه او را علی خان نایب السلطنه می نامیدند . علی خان هنرمندی بود خوش خلق و بذله گو که علاوه بر خوانندگی ، نی هم می نواخت .
او در اجرای ردیف ها و گوشه های آوازی ذوق و سلیقه خاصی از خود نشان می داد و تحریرهای زیبا می زد . صدای وی مطبوعیت آواز اواز خصوصیات آوازی علی خان نایب السلطنه به شمار می آید . *
روزنامه ی ناهید ، به قلم آقای ابراهیم ناهید به تاریخ شنبه 7 مهرماه 1327 در مورد مرگ صانعی یا استاد علی محمد معمار باشی مطلبی می نویسد که حکایتی جالب از علی خان نایب السلطنه را نقل می کند .
... یک وقتی خود نگارنده برای تحقیقاتی از تاریخ معاصر ناصری ، علی خان ، خواننده ی معروف به علی خان نایب السلطنه و عضدالملکی را در منزل دعوت کرده بودم . از جمله حرف هایی که خارج و حاشیه رفت این بود که من امروز صد و چهار سال عمر دارم و امر معاش من از طرف معمار باشی و آقای میرزا قاسم خان صور اسرافیل وزیر پست و تلگراف می گذرد که ماه به ماه یک شهریه به من می دهند و تفصیل این ماجرا چنین است که در سال های گذشته من را به بالین جوانی مبتلا به حصبه بردند که نی بزنم خوشبختی حاصل شد و تا نا خوش ، در اثر شنیدن صدای نی حالش جا آمد و شروع به حرف زدن کرد . خانواده ائ در یک سینی برای من مقداری نقل و نبات و چند پنج هزاری طلا گذاشتند . عذر خواهی کردم ، نقل و نبات قبول کردم و پول طلا را بر نداشتم . سال ها از این ماجرا گذشت . یک روز صاحب خانه من اثاثیه ام را به واسطه ی ندادن کرایه خانه بیرون ریخته بود ، مردی رسید و از جریان پرسش کرد و بعد کیفش در آورد و کرایه های عقب افتاده شش ماهه را به صاحب خانه داد و گفت از این به بعد به نایب علی خان کاری نداشته باش و ماه به ماه بیا کرایه ات را از من بگیر و سپس مبلغی پول هم به من داد و گفت ماه به ماه بیا و همین مبلغ را چه من باشم چه نباشم از منزلم بگیر . حالا هم که حالاست آن شهریه را ایشان به من می دهد و معلوم شد این شخص همان جوان بیمار آن روز است که امروز معمار باشی است و از مردان مشهور و معروف مملکت شده است . نگرفتن آن دو سکه طلا امروز مایه حیات من شده است .
استاد محمود محمودی خوانساری